живот
Општествено - политички живот
Општествено-политичкиот живот во Велес секогаш предначел во организацијата и делувањето пред другите градови во Македонија. Така, сред турското владеење, по 10 годишна дипломатска упорност во 1869 година, велешани издејствувале во Велес да службува владика Македонец наместо дотогашните грчки црковни великодостојници.
Во ова време низ македонската територија лудувале албански банди под заштита на турската локална власт. Се по неподносливиот живот на месното население предизвикал организиран оружен отпор изразен преку ајдутството. Во 60-тите години на XIX век дури 60 ајдучки дружини дејствувале во велешкиот регион. Општите состојби во османлиското царство на македонска територија, Разловачкото, Пајонечкото, Кривопаланечко-Кумановското, Кресненското востание, Брсјачката буна и други востанички, заговорнички и револуционерни настани, како и се по присутното руско влијание ја буделе националната свест во велешко и желбата за слободна, независна држава, па овие ајдучки чети си ја поставиле пред себе оваа возвишена цел - ослободување на Македонија. Нивниот отпор добивал идеја, станувале омилени во населението и помагани од него, а тоа пак се чувствувало заштитено со нивното присуство. Почнале да се иницираат заговорнички акции и револуционерни кружоци. Организатор на кружокот во Велес е Ј.Х.К.Џинот. Револуционерниот кружок во Велес во 1871 година делувал во куќата на Ѓорѓи Копанчев. Во Велес се чувствувала пред востаничка клима. Членовите на кружокот, воглавно учители важеле за бунтовни патриоти кои го внеле револуционерниот дух во велешката младина.Најзабележително е нивното учество во Кресненското востание (1878/79г.).
По задушувањето на востанието, дел од востаничките јадра преминале на велешка територија и тука делувале (четите на Иљо војвода и Костадин Буфски).
Во овој период образовното ниво на велешани добивало нови димензии. Доаѓале факултетски образовани интелектуалци кои го поставиле Првото класно (гимназиско) училиште во Велес и воопшто во Македонија. Тогаш е изградена и училишната зграда “Свети Кирил и Методиј” како реорганизирано училиште на западната велешка црковна општина. Малку потоа (1869/70 година) изградена е нова училишна зграда и на левата страна на Вардар наречена “Свети Ѓорѓи” како донација на велешанецот Димко Чолак. На 1 септември 1871 година основано е првото градско читалиште. Напоредно со машкото се развивало и женското образование. Со издигнување на самосвеста, велешани отпочнуваат и со празнување и обележување на значајни настани и личности од македонската историја. Најголемо било чествувањето на македонските светители Кирил и Методиј и Климент и Наум Охридски. Во нивна чест биле изработувани икони кои и денес се чуваат во велешките храмови.
Многу малку е познато дека Велес е град од кој потекнува првата новинарска дописка т.е. дека во него за прв пат во Македонија се спомнува новинарството. Првата дописка, иако без наслов, е напишана во Велес и посветена на Велес, а отпечатена е во “Цариградски весник” бр.7 од 28 октомври 1850 година. Македонските “новинари” своите написи ги објавувале во весници со немакедонско јазично подрачје во Бугарија, Србија, Романија и Русија. Текстовите биле дотерувани за потребите на издавачот, но сепак тие се основните податоци за историјата на градот.
Имајќи ја предвид геостратешката положба на Македонија на Балканот, таа секогаш била мета на странските пропаганди кои преку влијание во интелигенцијата сакале да го освојат просторот. Велес не само што не бил изоставен, туку напротив пропагандите во него биле најизразени во Македонија.
До 1870 година најприсутна била српската пропаганда. Учениците и училишните помагала, па и дел од учителскиот кадар биле од српско потекло. По основањето на Бугарската егзархија преовладувало бугарското влијание. Токму влијанието на овие најизразени пропаганди, создавало големи пречки во нционалното осознавање. Дури во 1893 година група напредни македонски интелектуалци успеала да ги постави темелите на Тајната македонско-одринска организавија (ТМРО), меѓу кои и Петар Поп Арсов - професор, родум од пошироката велешка околија (Богомила), кој имал за задача да го изработи првиот Устав на Организацијата.
Навлегувањето на ТМРО во Велес се поврзува со големиот учителски персонал во градот и граѓаните Иван Богданов, Ризо Ризов, Иван Војницалиев и др. Внесувањето во организацијата го извршил лично Гоце Делчев во куќата на баба Анушка Коробарова. Мрежата потоа се шири и зајакнува.
Во овој период во Велес влегува социјалистичката мисла внесена и распространета од најголемиот социјалист на Балканот Васил Главинов.
Крајот на XIX век во Велес го носи влијанието на нихилистичките и анархиските идеи на руските анархисти. Тие се директната причина за најавата на т.н. Гемиџиски кружок, група револуционери кои сметале дека ослободувањето на Македонија може да се постигне единствено преку шумни дела, динамитни напади врз западно-европскиот капитал. По убедување индивидуалисти, не можеле да ги прифатат методите за масовна вооружена борба која ќе донесе невини жртви, несреќи и народни страдања. Името Гемиџии е симбол на нивната саможртва. Тие својот живот како гемија (чун) го пуштиле да плови во морето и да се разбие од карпите.
Друга претпоставка е алегоријата “гемии на суво” со што ја искажуваат положбата на својата земја. Гемиџиите се дванаесеттина момчиња на возраст од 18 до 22 години и неколку нивни помагачи кои не сакале да остават трага од себе. Иако не ги послушале советите своите акции да ги координираат со Илинденското востание, сепак, нивното патриотско херојско дело е голем мотив и негова помпезна најава.
Во истата 1903 година на Илинден е кренато најголемото, најорганизираното и најуспешното востание на Македонскиот народ за ослободување од Турското пет вековно владеење. Повеќе војводи од Велес земале активно учество во него. Со првиот крушевски одред раководел Андреј Димов-Докурчев од Велес. Седмиот одред го раководел војводата Тодор Христов - потпоручник од Велес. При одбраната на Крушево, особено при заземањето на градот, најголема заслуга има војводата Јован Наумов Алабакот, од с.Ораовец велешко.
Тешките последици од задушувањето на востанието и распаѓањето на Крушевксата Република се почуствувале и во организацијата во Велес. Јован Алабакот, охрабрен од востаничката слава, сакајќи да стане лидер на велешкиот кружок ја побарал помошта на Борис Сарафов. Сврстувајќи се во неговите приврзаници става дамка врз своето дотогашно беспрекорно револуционерно дело.
Во 1905 година за време на одржувањето на Рилскиот општ конгрес Организацијата од ТМРО е преименувана во ВМОРО.
Во ова време низ македонската територија лудувале албански банди под заштита на турската локална власт. Се по неподносливиот живот на месното население предизвикал организиран оружен отпор изразен преку ајдутството. Во 60-тите години на XIX век дури 60 ајдучки дружини дејствувале во велешкиот регион. Општите состојби во османлиското царство на македонска територија, Разловачкото, Пајонечкото, Кривопаланечко-Кумановското, Кресненското востание, Брсјачката буна и други востанички, заговорнички и револуционерни настани, како и се по присутното руско влијание ја буделе националната свест во велешко и желбата за слободна, независна држава, па овие ајдучки чети си ја поставиле пред себе оваа возвишена цел - ослободување на Македонија. Нивниот отпор добивал идеја, станувале омилени во населението и помагани од него, а тоа пак се чувствувало заштитено со нивното присуство. Почнале да се иницираат заговорнички акции и револуционерни кружоци. Организатор на кружокот во Велес е Ј.Х.К.Џинот. Револуционерниот кружок во Велес во 1871 година делувал во куќата на Ѓорѓи Копанчев. Во Велес се чувствувала пред востаничка клима. Членовите на кружокот, воглавно учители важеле за бунтовни патриоти кои го внеле револуционерниот дух во велешката младина.Најзабележително е нивното учество во Кресненското востание (1878/79г.).
По задушувањето на востанието, дел од востаничките јадра преминале на велешка територија и тука делувале (четите на Иљо војвода и Костадин Буфски).
Во овој период образовното ниво на велешани добивало нови димензии. Доаѓале факултетски образовани интелектуалци кои го поставиле Првото класно (гимназиско) училиште во Велес и воопшто во Македонија. Тогаш е изградена и училишната зграда “Свети Кирил и Методиј” како реорганизирано училиште на западната велешка црковна општина. Малку потоа (1869/70 година) изградена е нова училишна зграда и на левата страна на Вардар наречена “Свети Ѓорѓи” како донација на велешанецот Димко Чолак. На 1 септември 1871 година основано е првото градско читалиште. Напоредно со машкото се развивало и женското образование. Со издигнување на самосвеста, велешани отпочнуваат и со празнување и обележување на значајни настани и личности од македонската историја. Најголемо било чествувањето на македонските светители Кирил и Методиј и Климент и Наум Охридски. Во нивна чест биле изработувани икони кои и денес се чуваат во велешките храмови.
Многу малку е познато дека Велес е град од кој потекнува првата новинарска дописка т.е. дека во него за прв пат во Македонија се спомнува новинарството. Првата дописка, иако без наслов, е напишана во Велес и посветена на Велес, а отпечатена е во “Цариградски весник” бр.7 од 28 октомври 1850 година. Македонските “новинари” своите написи ги објавувале во весници со немакедонско јазично подрачје во Бугарија, Србија, Романија и Русија. Текстовите биле дотерувани за потребите на издавачот, но сепак тие се основните податоци за историјата на градот.
Имајќи ја предвид геостратешката положба на Македонија на Балканот, таа секогаш била мета на странските пропаганди кои преку влијание во интелигенцијата сакале да го освојат просторот. Велес не само што не бил изоставен, туку напротив пропагандите во него биле најизразени во Македонија.
До 1870 година најприсутна била српската пропаганда. Учениците и училишните помагала, па и дел од учителскиот кадар биле од српско потекло. По основањето на Бугарската егзархија преовладувало бугарското влијание. Токму влијанието на овие најизразени пропаганди, создавало големи пречки во нционалното осознавање. Дури во 1893 година група напредни македонски интелектуалци успеала да ги постави темелите на Тајната македонско-одринска организавија (ТМРО), меѓу кои и Петар Поп Арсов - професор, родум од пошироката велешка околија (Богомила), кој имал за задача да го изработи првиот Устав на Организацијата.
Навлегувањето на ТМРО во Велес се поврзува со големиот учителски персонал во градот и граѓаните Иван Богданов, Ризо Ризов, Иван Војницалиев и др. Внесувањето во организацијата го извршил лично Гоце Делчев во куќата на баба Анушка Коробарова. Мрежата потоа се шири и зајакнува.
Во овој период во Велес влегува социјалистичката мисла внесена и распространета од најголемиот социјалист на Балканот Васил Главинов.
Крајот на XIX век во Велес го носи влијанието на нихилистичките и анархиските идеи на руските анархисти. Тие се директната причина за најавата на т.н. Гемиџиски кружок, група револуционери кои сметале дека ослободувањето на Македонија може да се постигне единствено преку шумни дела, динамитни напади врз западно-европскиот капитал. По убедување индивидуалисти, не можеле да ги прифатат методите за масовна вооружена борба која ќе донесе невини жртви, несреќи и народни страдања. Името Гемиџии е симбол на нивната саможртва. Тие својот живот како гемија (чун) го пуштиле да плови во морето и да се разбие од карпите.
Друга претпоставка е алегоријата “гемии на суво” со што ја искажуваат положбата на својата земја. Гемиџиите се дванаесеттина момчиња на возраст од 18 до 22 години и неколку нивни помагачи кои не сакале да остават трага од себе. Иако не ги послушале советите своите акции да ги координираат со Илинденското востание, сепак, нивното патриотско херојско дело е голем мотив и негова помпезна најава.
Во истата 1903 година на Илинден е кренато најголемото, најорганизираното и најуспешното востание на Македонскиот народ за ослободување од Турското пет вековно владеење. Повеќе војводи од Велес земале активно учество во него. Со првиот крушевски одред раководел Андреј Димов-Докурчев од Велес. Седмиот одред го раководел војводата Тодор Христов - потпоручник од Велес. При одбраната на Крушево, особено при заземањето на градот, најголема заслуга има војводата Јован Наумов Алабакот, од с.Ораовец велешко.
Тешките последици од задушувањето на востанието и распаѓањето на Крушевксата Република се почуствувале и во организацијата во Велес. Јован Алабакот, охрабрен од востаничката слава, сакајќи да стане лидер на велешкиот кружок ја побарал помошта на Борис Сарафов. Сврстувајќи се во неговите приврзаници става дамка врз своето дотогашно беспрекорно револуционерно дело.
Во 1905 година за време на одржувањето на Рилскиот општ конгрес Организацијата од ТМРО е преименувана во ВМОРО.